Langzamerhand is er in de westers georiënteerde moderne wereld een breed gedragen taboe op religie gegroeid. Wie in positieve zin iets over religie zegt krijgt meestal de wind van voren of wordt verregaand genegeerd. Vooral op sociale media zou je een test kunnen verrichten door een positieve kant van religie of van de geschiedenis daarvan naar voren te brengen. Succes verzekerd. Een horde reacties zullen u er op wijzen dat religie niets dan slechts gebracht heeft. En helemaal volledig ongelijk hebben ze natuurlijk niet.
Dat niet helemaal ongelijk hebben komt voort uit de gruwelijke manier waarop religies zich vaak hebben opgedrongen aan andersdenkenden of in eigen kring zijn omgegaan met mensen die een andere positie innamen. Ik ga op de details hier niet in. Zelfs een geringe hoeveelheid kennis over de geschiedenis onthult al een hel van slachtingen, verbrandingen, martelingen, uitsluiting en ont-humanisering van de manier waarop religies tot stand kwamen, misbruikt en gehandhaafd werden.
Het merkwaardige is echter dat niet-religieuze ideologieën als het fascisme, het (neo)liberalisme, het confucianisme en het communisme in al zijn varianten minstens net zo’n brute geschiedenis hebben. Dat wordt meestal ook niet ontkent, maar dat mogen geen religies genoemd worden, terwijl die stromingen in veel opzichten ook aan alle kenmerken van een religie voldoen. Ze hebben allen op een eigen manier een hiernamaals. Bij communisten “De Socialistische Samenleving waarin iedereen gelijk is”, bij neo-liberalen “Het Geïndividualiseerde Vrije Consumptie Paradijs” of bij het fascisme “Het Gelukkige en Gezonde Raszuivere Herrenvolk mit Lebensraum”. En ze kennen allemaal een pantheon van heiligen, halfgoden, god-gelijken en helden. Met Marx, Mao, Confucius en Hitler in de rol van Opperwezens (hoewel ik Marx in natuurlijk niet op één lijn met Hitler wil stellen). Opperwezens waar aan niet getwijfeld kan/kon worden en die omringd worden door prekers en pausen die de heilige boodschap interpreteren en omzetten in marsorders voor het volk. De Stalins, Lenins en Thatchers van onze tijd (hoewel ik Thatcher natuurlijk niet op één lijn met Stalin wil stellen). Ze worden ondersteund door hogepriesters als Hayek (neo-liberaal filosoof) en bij het communisme door een heel pantheon van – onderling strijdende – halfgoden als Louis Althusser, Leon Trotski, Anton Pannekoek en vele, vele anderen.
Inmiddels is deze verzameling ideologieën inderdaad hetzelfde overkomen als de religieuze organisaties in moderne samenlevingen. Niet alleen de kerken zijn leeggelopen. Ook de politieke organisaties kennen een exponentieel verlies aan leden en zelfs het Neo-liberalisme is na haar korte hete zomer op z’n retour.
Organisatiedeskundigen hebben de “religieuze mechanismen” van de “menselijke organisatie” echter al heel lang door. In die modellen komen “De Stichter” of de “Uitvinder of de “Oprichter” van het bedrijf in beeld en “Het Boek” of “Het Management Model” dat beschrijft wat we doen en waartoe we op aarde zijn. Denk eens Jac. P. Thijsse of aan Maria Montessori of Anton Philips als de zaligen of de Bodhisattva’s van het moderne leven.
Maar het moderne westerse denken – met als centrale kenmerken rationaliteit, humanisme, democratie en meritocratie – beschouwen we dus niet als religie, hoewel ze ook aan kenmerken daarvan voldoen. Ik ga op deze website tegen de opvatting zondigen door eens te bedenken welke religieuze thema’s zich ook lenen voor een invulling met moderne teksten. Het lijkt er in alle opzichten op dat religie de manier is waarop samenlevingen samenhang vertonen en mensen een gevoel van zin en vervulling geven.
Waarom? Omdat het westerse denken lijdt aan een te eenzijdige focus op het rationele en het materiële, waardoor er een schraal, geamputeerd gevoel over blijft. Één van de effecten daarvan is een wildgroei aan mistige half religieuze ideologieën, kwakzalverij en samenzweringstheorieën. Ik wil van uit de optiek van de moderniteit en de verlichting op zoek naar schoonheid en zingeving zonder de moderniteit en de verlichting geweld aan te doen.
Wordt vervolgd.
D.T.
7 november 2019